Φόνισσα, Αλ. Παπαδιαμάντης, Ιωάννα Παπαθεοδώρου

1)    Πώς σκιαγραφούνται οι χαρακτήρες των αντρών μέσα από τα αποσπάσματα της Φόνισσας?

Αρχικά, παρουσιάζονται οι δύο αστυφύλακες που καταδιώκουν τη Χαδούλα. Μέσα από τα τελευταία αποσπάσματα της «Φόνισσας», μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για την σκιαγράφηση των αντρών.


 Οι δύο αυτοί άντρες λοιπόν, δείχνουν να διστάζουν μπροστά στο απότομο Μονοπάτι στο Κλήμα που πρέπει να διαβούν, ώστε να προφτάσουν τη φόνισσα. Εμφανίζουν δειλία, αβεβαιότητα και φόβο, ενώ η Φραγκογιαννού διασχίζει το Μονοπάτι χωρίς δεύτερη σκέψη. Αυτή η αντίθεση μας φέρνει βεβαίως στο μυαλό πως οι αντιλήψεις της εποχής-και κάποιες φορές της δικής μας ακόμη εποχής-που υπήρχαν εις βάρος των γυναικών, τις περισσότερες φορές δεν αντικατόπτριζαν την πραγματικότητα.  Τα στερεότυπα που ήθελαν τον άντρα δυνατό, γενναίο, με θάρρος, θράσος και σιγουριά, ενώ τη γυναίκα το ακριβώς αντίθετο, διαψεύδονται από χωρία του κειμένου όπως αυτό.

Επιπλέον, στο κείμενο γίνεται λόγος για το Νταντή, τον σύζυγο της Δελχάρως. Ο Νταντής παρουσιάζεται ως ένας απλός και συνηθισμένος άντρας της εποχής εκείνης, με προθυμία για εργασία, μα με πνεύμα ακαλλιέργητο και «άγαρμπο», όπως υποστηρίζει η Γιαννού. Ο Νταντής συνεχίζει το καθημερινό του πρόγραμμα φυσιολογικά χωρίς καμία αλλαγή, παρά το γεγονός ότι η κόρη του είναι άρρωστη. Έτσι, υποστηρίζεται η άποψη εκείνης της εποχής πως η φροντίδα και η επιμέλεια των παιδιών είναι υποχρέωση της γυναίκας.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα όμοιο με τον Νταντή, είναι ο Γιάννης, πατέρας δύο κοριτσιών και συγχωριανός της Φραγκογιανούς, τον οποίο συναντά το δρόμο της. Ο Γιάννης είναι ένας εργατικός άντρας και αφοσιωμένος στη δουλειά του. Παρόλο που η γυναίκα του είναι άρρωστη και αναγκασμένη να είναι μέσα στο σπίτι για να αναρρώσει, αυτός θεωρεί δεδομένο το γεγονός πως τα παιδιά του αποτελούν αποκλειστική μέριμνα της γυναίκας του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αδιαφορία του Γιάννη προς τις κόρες του, την απαλλαγή του από τις έγνοιες των παιδιών και συνεπώς, το θάνατό τους.

2)    Πώς αντιμετωπίζεται η γυναίκα από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον σε θέματα όπως είναι ο έρωτας, ο γάμος και η προίκα στη «Φόνισσα»? Νομίζεται πως σήμερα η γυναίκα έχει την αντιμετώπιση που της αξίζει ή πρέπει να γίνουν ακόμη βήματα προς αυτή την κατεύθυνση?

Η αντιμετώπιση των γυναικών στα θέματα του γάμου, του έρωτα και της προίκας ήταν συγκεκριμένη. Στην «Φόνισσα» ο γάμος από έρωτα αποτελεί ένα σπάνιο έως και μη υπαρκτό φαινόμενο. Η γυναίκα παντρευόταν σύμφωνα με την απόφαση των γονέων της και ήταν υποχρεωμένη να δεχτεί οποιοδήποτε άντρα της πρόσφεραν. Επιπλέον, η γυναίκα αντιμετωπιζόταν ως ένα εμπόρευμα με τιμή αξίας. Ο θεσμός της προίκας, όχι μόνο υποτιμούσε σε τεράστιο βαθμό τη γυναίκα, άλλα αποτελούσε και ένα αβάσταχτο βάρος για τις περισσότερες οικογένειες.. Η Φραγκογιαννού, πιο συγκεκριμένα, παντρεύεται έναν άντρα που επιλέγει γι αυτήν ο πατέρας της. Ο σύζυγος είναι επιλεγμένα φτωχής καταγωγής, και έτσι οι γονείς της Φραγκογιαννούς δεν είναι υποχρεωμένοι να δώσουν μια μεγάλη προίκα. Η οικονομική δυσχέρεια της Γιαννούς, παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του έργου και σφραγίζει τη ζωή και τις πράξεις της.

Στη σημερινή εποχή, η θέση της γυναίκας έχει σημειώσει σημαντική βελτίωση. Αρχικά, ο ρόλος της γυναίκας σήμερα δεν συγχέεται αποκλειστικά με το ρόλο της νοικοκυράς, που ήθελε τη γυναίκα περιορισμένη στο σπίτι. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η γυναίκα αντιμετωπίζεται ως ισάξια του συζύγου της, έχοντας μία σεβαστή θέση στην κοινωνία, αντίστοιχη αυτής του ανδρός. Επίσης, ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα της σημερινής εποχής αφορούν την ένταξη της γυναίκας στον εργασιακό τομέα. Οι ευκαιρίες που δίνονται στις γυναίκες και οι άριστες επιδόσεις τους, έχουν αναδείξει τα ταλέντα τους σε πολλαπλούς τομείς εργασίας. Αξιοσημείωτη είναι η ένταξη των γυναικών στον πολιτικό και δημόσιο βίο.

Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ακόμα αναγκαία βήματα που πρέπει να γίνουν για την πλήρη αποδοχή και ισοτιμία της γυναίκας στην κοινωνία μας. Παρόλο που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό ίση αντιμετώπιση των γυναικών στον επαγγελματικό τομέα, οι διακρίσεις των δύο φύλων συνεχίζουν να υπάρχουν μέχρι και σήμερα. Έτσι, ενώ οι ίδιες ευκαιρίες δίνονται τόσο στους άντρες όσο και στις γυναίκες, είναι σύνηθες φαινόμενο ότι οι δεύτερες χρειάζεται να προσπαθήσουν σκληρότερα και πολύ περισσότερο για να κατακτήσουν μια συγκεκριμένη θέση εργασίας, που ένας άντρας ενδεχομένως να αποκτούσε χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Αυτό οφείλεται στο ότι η κοινωνία πολλές φορές αρνείται να αναγνωρίσει τις ικανότητες της. Επιπλέον, σε ορισμένες κλειστές κοινωνίες, κυρίως επαρχιακές, τα παρελθοντικά στερεότυπα που θέλουν την γυναίκα σε μειονεκτική θέση δεν έχουν καταλυθεί ακόμα. Επίσης, σε τέτοιες αποκλεισμένες κοινωνίες επικρατεί ακόμα και σήμερα ο θεσμός το προξενιού και της προίκας. Επιπρόσθετα, υπάρχουν  αρκετά ζευγάρια που μοιράζονται ισάξια τις εργασίες εντός της οικίας, η αντίληψη όμως που υποστηρίζει ότι η γυναίκα είναι υπεύθυνη όχι μόνο για τις επαγγελματικές και οικιακές υποχρεώσεις, άλλα και για τη φροντίδα και την επιμέλεια των παιδιών, συνεχίζει να υπάρχει, προσθέτοντας ένα ακόμα βάρος στη γυναίκα και απαλλάσσοντας τον άντρα από τις εργασίες που θα ‘πρεπε να μοιράζεται με τη σύζυγό του.

Εν κατακλείδι, τα βήματα που έχουν γίνει για την αποδοχή της γυναίκας στην σύγχρονη κοινωνία υπήρξαν πολλά και σημαντικά, όμως η προσπάθεια για την κατάργηση στερεοτύπων και προκαταλήψεων εναντίων των γυναικών που συνεχίζουν και υπάρχουν, πρέπει να συνεχιστεί, ώστε να πετύχουμε την ομαλή και αρμονική λειτουργία της κοινωνίας μέσα στην οποία ζούμε.

3)    Η «Φόνισσα» θεωρείται «δυνατό ψυχογραφικό έργο». Σ’ αυτήν παρατηρούμε επίσης ένα από τα κύρια γνωρίσματα της συγγραφικής τέχνης του Παπαδιαμάντη, το ρεαλισμό. Να επαληθεύσετε τις παρατηρήσεις αυτές με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο.

Τα ψυχογραφικά στοιχεία που αφορούν τη «Φόνισσα» έχουν να κάνουν με τις ψυχολογικές, ψυχικές και νοητικές διακυμάνσεις της Φραγκογιαννούς, όπως επίσης και με την πορεία συναισθημάτων που ακολουθεί, και μέσα από την οποία φτάνει στο τελικό σημείο του φόνου. Ο Παπαδιαμάντης έχει καταφέρει να μεταδώσει με πολύ πειστικό τρόπο τις σκέψεις και τα συναισθήματα της Γιαννούς, αναγκάζοντας έτσι έμμεσα τον αναγνώστη να  «εισχωρήσει» στη ζωή και στη λογική που ακολουθεί η φόνισσα. Από την αρχή ακόμα, παρακολουθεί και μας ενημερώνει για κάθε συναισθηματική εναλλαγή της ηρωίδας. Για παράδειγμα, μας παρουσιάζει τις πρώτες, «άγουρες» ακόμα σκέψεις της και τους ενδοιασμούς της για το φόνο του μωρού που εμφανίζονται στο μυαλό της Γιαννούς, έπειτα από αλλεπάλληλες  νύχτες αϋπνίας «Θε μου, γιατί να έρθει στον κόσμο και αυτό?» «…αγρυπνούσα πλησίον του μικρού πλάσματος, το οποίο ουδ΄ εφαντάζετο ποιους κόπους επροξένει εις του άλλους, ούδε πόσα έμελλε να υποφέρει, εάν επέζει και αυτό.» Σκέψεις σαν κι αυτές, σε συνδυασμό με την αϋπνία, οδήγησαν τη Φραγκογιαννού στο να φέρει στην επιφάνεια την απέχθειά της για τη γυναικεία φύση και ζωή.  Αργότερα, σε διάφορα σημεία του κειμένου ανιχνεύουμε φράσεις που έχουν ειπωθεί από την ίδια, και καταλήγουν να γίνουν πραγματικότητα. «Έτσι του ΄ρχεται του ανθρώπου την ώρα που γεννιώνται να τα καρυδοπνίγει!», κάνοντας αναφορά στα νεογέννητα κορίτσια.

Ακόμα, το κείμενο χαρακτηρίζεται από στοιχεία ρεαλισμού. Αυτά αφορούν κυρίως την αμεροληψία του συγγραφέα, χωρίς την εμπλοκή του στην πλοκή του έργου, αφήνοντας το κείμενο απλά να κυλήσει. Ένα άλλο στοιχείο ρεαλισμού, είναι ότι παρόλη την αντικειμενικότητα το συγγραφέα, μπορούμε να καταλάβουμε την επικριτική στάση στου Παπαδιαμάντη για τις κοινωνικές αξίες της εποχής, όπως για παράδειγμα ο θεσμός της προίκας. Επιπλέον, ο Παπαδιαμάντης προσπαθεί όσο περισσότερο μπορεί  να κάνει την ιστορία του αληθοφανή. Έτσι, ακόμα και αν δεν πιστέψουμε απόλυτα την ιστορία του Παπαδιαμάντη, μπορούμε να αποδεχτούμε το γεγονός ότι η Φραγκογιαννού αντικατοπτρίζει τη βασανισμένη γυναίκα εκείνων των χρόνων.

4)    Η ιδέα που διακατέχει τη Φραγκογιαννού και τις πράξεις της έρχονται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές και ηθικές αντιλήψεις, είναι αποτρόπαια εγκλήματα. Πώς η Φραγκογιαννού γεφυρώνει μέσα της αυτό το χάσμα? Να αναπτύξετε τις απόψεις σας με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο.

Η Φραγκογιαννού πριν ακόμα γίνει φόνισσα, εκφράζει τη δυσαρέσκειά της για τα παιδιά που γεννιούνται κορίτσια. Η ίδια η μάνα της χρησιμοποιούσε εκφράσεις και πολλές φορές παροιμίες για να προβάλλει της αρνητική της στάση απέναντι στα κορίτσια. Τέτοιες εκφράσεις που αναφέρονται στο κείμενο είναι «Σα σ’ ακούω γειτόνισσα!» και «Δεν είναι χάρος, δεν είναι βράχος?» Η Φραγκογιαννού μεγαλώνοντας και ωριμάζοντας κληρονομεί σταδιακά τις ίδιες πεποιθήσεις με την μάνα της. Συχνά δίνει την ευχή της στα νεογέννητα και μικρά κορίτσια «Να μην σώσουν!» και «Να μην πάνε παραπάνω!»  Επιπλέον, όταν κάποιο κορίτσι είναι άρρωστο η Γιαννού κάνει χρήση της ίδιας παροιμίας που χρησιμοποιούσε και η μητέρα της «Σα σ’ ακούω!», που ουσιαστικά σημαίνει «Μακάρι να πεθάνει».

Τελικά, η Γιαννού οδηγείται στην πεποίθηση πως οι άνθρωποι δεν πρέπει να βοηθούν ένα άρρωστο κορίτσι να αναρρώσει, αλλά να βοηθούν στο να το θανατώσουν, ώστε να ωφεληθούν και οι φτωχές οικογένειες  και να γλιτώσουν τα μικρά κορίτσια από τη γεμάτη βάσανα ζωή που τα περιμένει.

Παρ’ όλες αυτές τις σκέψεις, οι τύψεις καταδιώκουν τη Χαδούλα, η οποία απεγνωσμένη και χαμένη στις σκέψεις της αναγνωρίζει τις αποτρόπαιες πράξεις της και αναζητά ένα σημάδι από το Θεό για να καταλάβει εάν πράττει σωστά. Έτσι, όταν τυχαία συναντά τα κορίτσια του Γιάννη, το εκλαμβάνει ως ένα θεϊκό σημάδι που επιδοκιμάζει τις πράξεις της και προχωρά σε έναν ακόμα φόνο. Πιο συγκεκριμένα, η φράση που χρησιμοποιεί η Γιαννού για να δικαιολογήσει τους φόνους της είναι η εξής «Τι λευτεριά θα της έκαναν της φτωχιάς αν ίσως έπεφταν μέσα στη στέρνα και κολυμπούσαν!», που δηλώνει πως η ίδια η Γιαννού θεωρεί τις πράξεις της ως καλοπροαίρετες , που έχουν ως σκοπό να διευκολύνουν τη ζωή των άπορων οικογενειών.

Συνεπώς, παρά το γεγονός ότι η Φραγκογιαννού δείχνει ευλάβεια, πίστη και αφοσίωση στο Θείο, δεν αντιλαμβάνεται πως οι πράξεις της είναι ανήθικες και ενάντια στη Θρησκεία.

5)    Η Φραγκογιαννού φτάνει στην εγκληματική ιδέα της βρεφοκτονίας ύστερα από εμπειρίες και εσωτερικές διεργασίες που δίνονται στα τέσσερα πρώτα κεφάλαια το έργου. Με βάση τα αποσπάσματα και τις περιληπτικές πληροφορίες να διερευνήσετε τα αίτια που συντείνουν στη διαμόρφωση της παράλογης ιδέας και να τα εκθέσετε σε συνεχή λόγο. Τα αίτια αυτά θα τα αναζητήσετε κυρίως: α) Στις ατομικές της εμπειρίες β) Στο κοινωνικό περιβάλλον της (οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, κυρίαρχες αντιλήψεις γ) Στο χαρακτήρα της δ) Στη κατάσταση που ζει τώρα δίπλα στο άρρωστο βρέφος και στη λεχώνα κόρη της. Στις μέρες μας συναντάμε περιπτώσεις γυναικών που δολοφονούν τα παιδιά τους? Ποια συνήθως είναι τα αίτια που οδηγούν σε αυτή την αποτρόπαια πράξη? Σε ποια κοινωνική τάξη ανήκουν κυρίως αυτές οι γυναίκες? Ποια προβλήματα αντιμετωπίζουν στην καθημερινή τους ζωή? Πώς αντιμετωπίζονται από την κοινωνία και τη δικαιοσύνη? Τι πρέπει να γίνει κατά τη γνώμη σας? Υπάρχουν κοινά σημεία με την ηρωίδα του Παπαδιαμάντη?

Τα αίτια που οδηγούν τη Φραγκογιαννού στο φόνο του βρέφους ποικίλουν και πηγάζουν από διαφορετικές πτυχές της ζωής της. Αρχικά, συνδέονται με τις ατομικές της εμπειρίες, δηλαδή με όλα τα βάσανα και τις πικρίες της ζωής που αναγκάστηκε να υπομείνει από μικρό παιδί. Ήταν αναγκασμένη να υπηρετεί τους γονείς της, μετά τον άντρα της, τα παιδιά της και τέλος τα εγγόνια της. Η Γιαννού μεγάλωσε με την «στρίγγλα» μάνα της, ακολουθώντας έτσι ένα αρνητικό πρότυπο και παράλληλα καλλιεργώντας μέσα της την απέχθεια και το μίσος για τους γονείς της, τον εαυτό της, και τα κορίτσια γενικότερα.

Δεύτερον, σημαντικός παράγοντας της απόφασης της Χαδούλας είναι το κοινωνικό περιβάλλον το οποίο την περικλείει. Η δύσκολη οικονομική θέση της Γιαννούς, σε συνδυασμό με τον καθημερινό αγώνας της για επιβίωση εντείνουν την αρνητική αντίληψη της Γιαννούς για το θηλυκό γένος. Επίσης, η θέση των γυναικών στην τότε ελληνική κοινωνία καθιστούν τα κορίτσια ένα αβάσταχτο βάρος για τις περισσότερες άπορες οικογένειες, όπως αυτή της Φραγκογιαννούς.

Οι προσωπικές της εμπειρίες δεν διέφεραν όμως πολύ από αυτές των υπόλοιπων γυναικών, έτσι ένα σημαντικό αίτιο αποτέλεσε ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της Χαδούλας. Εδώ εμπλέκεται άμεσα το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε. Η Φραγκογιαννού μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια σκληρή, δυνατή και αυτοκυριαρχούμενη γυναίκα, που νιώθει έντονα αδικημένη από τη ζωή, και βιώνει αυτή την αδικία καθημερινά μέσα της. Ακολουθώντας τα βήματα της μάνας της, η Γιαννού δε διστάζει να δείξει την εμπάθεια που τρέφει για τα κορίτσια. Μετανιώνοντας για τη ζωή της, αλλά με την απόλυτη πεποίθηση ότι δεν μπορούσε να κάνει κάτι για να την αλλάξει, αποφασίζει πως το καλύτερο που μπορεί να κάνει είναι να βάλει ένα τέλος στην μάταιη ζωή των μικρών κοριτσιών, ώστε να γλιτώσουν από την προκαθορισμένη τους μοίρα.

Τέλος, καταλυτικός παράγοντας που οδηγεί τη Χαδούλα στη δολοφονική της πράξη είναι οι συνεχείς νύχτες αϋπνίας δίπλα στο άρρωστο εγγόνι της. Κατά τη διάρκεια αυτών των ατελείωτων νυχτών, η Γιαννού φέρνει στο νου της  όλες τις δυσάρεστες αναμνήσεις που έχει αποκτήσει έως τώρα. Κατά τον απολογισμό της, συνειδητοποιεί πως η ίδια είναι ανίκανη να κάνει κάτι για να αλλάξει τη ζωή της, μπορεί όμως να απαλλάξει τα μικρά κορίτσια από την επίπονη ζωή που τα περιμένει. Καθώς μέσα της ξυπνούν η οργή και η αγανάκτηση, η πικρία, ο πόνος και το μίσος, η Φραγκογιαννού καταλήγει στη βρεφοκτονία.

Στις μέρες μας το φαινόμενο βρεφοκτονίας από τις μάνες θεωρείται σπάνιο και σχεδόν μη υπαρκτό. Τα αίτια που οδηγούν σε μια τέτοια πράξη ποικίλουν. Αρχικά, αυτές οι γυναίκες είναι το πιθανότερο εγκαταλελειμμένες  από σύζυγο, οικογένεια και οποιοδήποτε στήριγμα, έχοντας να αντιμετωπίσουν μόνες τους το πρόβλημα της επιβίωσης. Βρίσκονται σε οικονομική δυσχέρεια και λόγω της αδυναμίας και της απελπισίας που παρουσιάζουν προβαίνουν σε τέτοιες αποτρόπαιες πράξεις. Επιπλέον, αντίστοιχη συμπεριφορά μπορεί αν έχουν και οι γυναίκες οι οποίες είναι εθισμένες σε εξαρτησιογόνες ουσίες, ναρκωτικά και αντιμετωπίζουν προβλήματα αλκοολισμού. Μια άλλη κατηγορία αποτελούν οι έφηβες που αντιμετωπίζουν ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Φυσικά, δεν ξεχνάμε τις γυναίκες  που έχουν υποστεί στη ζωή τους σωματική και ψυχολογική βία, και τις γυναίκες οι οποίες πάσχουν από ψυχιατρικά προβλήματα. Οι γυναίκες αυτές ανήκουν κυρίως στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, με χαμηλό βιοτικό επίπεδο και ελάχιστη ή ίσως και μηδαμινή μόρφωση και εκπαίδευση. Στην καθημερινή τους ζωή αυτές οι γυναίκες πρέπει να αναμετρηθούν με το αναγκαίο πρόβλημα της επιβίωσης, και έπειτα χρειάζεται να υποστούν τον ρατσισμό, την μείωση και τη απόρριψη από την κοινωνία η ποία δεν τις αποδέχεται ως μέλη της. Η κοινωνία κατακρίνει αυτά τα άτομα και η αντιμετώπισή της απέναντί της συνδέεται με την έλλειψη κοινωνικής ευαισθησίας, παιδείας και καλλιέργειας.  Εξαίρεση πιθανότατα να αποτελεί η εκκλησία η οποία βοηθά και συνεισφέρει για την κάλυψη των βιοτικών αναγκών αυτών των γυναικών. Από την πλευρά της δικαιοσύνης, η κοινωνική πολιτική φαίνεται να απουσιάζει.

Κατά τη γνώμη μου, η αντιμετώπιση και η κατανόηση αυτών ων προβλημάτων πηγάζουν από την εκπαίδευση, τόσο αυτών των γυναικών όσο και της υπόλοιπης κοινωνίας. Επιπλέον, η κοινωνία χρειάζεται να αφιερώσει κάποιο χρόνο πάνω στο πρόβλημα και να δείξει ένα υπαρκτό, κοινωνικό πρόσωπο. Από την άλλη, η κατανόηση αυτών των εγκλημάτων δεν αναιρεί την τιμωρία. Η δικαιοσύνη πρέπει να είναι σκληρή και απέριττη, έτσι ώστε να αποφευχθεί η τυχόν επανάληψη ενός τέτοιου εγκλήματος. Τα κοινά σημεία ανάμεσα στην ηρωίδα του Παπαδιαμάντη και στις γυναίκες που δολοφονούν τα παιδιά τους έχουν να κάνουν με την εξαθλίωση, τη μιζέρια και τη φτώχεια που βιώνουν. Η Γιαννού, όπως και αρκετέ από αυτές τις γυναίκες, δουλεύει ασταμάτητα, χωρίς να δέχεται κάποια αναγνώριση από την κοινωνικό της περίγυρο. Τέλος, τόσο η Φραγκογιαννού όσο και οι υπόλοιπες γυναίκες που καταλήγουν σε τέτοιες πράξεις απελπισίας, αισθάνονται αγανακτισμένες, πικραμένες και αδικημένες από τη ζωή.

6)Εγκληματολογική και ψυχαναλυτική προσέγγιση της «Φόνισσας» του Παπαδιαμάντη μέσω της ψυχογραφικής σκιαγράφησης

Θύμα ή θύτης η Φραγκογιαννού? Πώς ιχνογραφείται η ψυχή της?

Το διήγημα του Παπαδιαμάντη πραγματεύεται την ιστορία της Φραγκογιαννούς, μιας απλής και φτωχής γυναίκας, την πορεία σκέψεων και συναισθημάτων που η ίδια ακολουθεί, και που έχει ως τελικό σταθμό τον φόνο. Από την μία πλευρά, ο φόνος θεωρείται το έσχατο αδίκημα εις βάρος της ανθρωπότητας, από την άλλη όμως η Φραγκογιαννού, μια δυναμική γυναίκα καταπιεσμένη και αδικημένη από την κοινωνία στην οποία ζει και μάχεται καθημερινά, δικαιολογεί τις πράξεις της ως μια εκτόνωση μίσους που καλλιεργεί στην ψυχή της για την κοινωνία και το γυναικείο φύλο, και ως ένα ψυχικό αντιστάθμισμα στις ταλαιπωρίες και τα βάσανα που έχει υποστεί.

Η «Φόνισσα» φωτίζει ένα κοινωνικό πρόβλημα με ποικίλες διαστάσεις. Η αντίληψη του Βολταίρου που υποστηρίζει πως «ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού είναι φυλακισμένος» υποστηρίζεται απόλυτα από το έργο «Φόνισσα», μέσα από το οποίο αντικατοπτρίζεται η γυναίκα της τότε εποχής ως μια σκλάβα. Αντίστοιχα η Φραγκογιαννού, καθώς καλλιεργεί μέσα της συναισθήματα αδικίας, καταπίεσης, μίσους και πόνου, συνειδητοποιεί  πως η γυναίκα από την στιγμή που έρχεται στη ζωή οδεύει στη δυστυχία, και φτάνει στο συμπέρασμα ότι ο θάνατος είναι προτιμότερος από μια ζωή γεμάτη βάσανα.

Από εγκληματολογικής πλευράς, ερχόμαστε αντιμέτωποι με τα επακόλουθα ερωτήματα: Ποιες ανάγκες οδήγησαν στη Φραγκογιαννού στη βρεφοκτονία, και ποιος ο σκοπός της πράξης?

Προσεγγίζοντας προσεκτικά διάφορες εγκληματολογικές θεωρίες, διαπιστώνουμε ότι ένας εγκληματίας δεν υφίσταται εκ γενετής. Αντιθέτως, η κοινωνία προπαρασκευάζει το έγκλημα και ο εγκληματίας το εκτελεί. Αποκωδικοποιώντας μηνύματα και εικόνες στη Φραγκογιαννού,  φωτίζοντας και καταλαβαίνοντας τα κίνητρά της, κατανοώντας τους λόγους για τους οποίους έγιναν τα εγκλήματα, ερχόμαστε πολύ κοντά στο να δικαιολογήσουμε την πράξη της από τη μία και να μελετήσουμε την κοινωνική αντίδραση από την άλλη.

Ένα έγκλημα χαρακτηρίζεται ως κακό, ατομικό, βιολογικό, παθολογικό. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί αποτελούν μια νέα οπτική για την αναπαράσταση του εγκλήματος. Σύμφωνα με τον θετικισμό και με κάποια στοιχεία από τη Δαρβινική θεωρία, ο εγκληματίας δεν εξελίχθηκε βιολογικά και με ομαλό τρόπο και γι αυτό οδηγήθηκε στο έγκλημα. Αυτή η αντίληψη καταρρίπτεται στην «Φόνισσα». Η ηρωίδα μας κάνει αντιληπτό το γεγονός ότι οδηγήθηκε στο έγκλημα μέσω των προσωπικών της εμπειριών και μιας σειράς καταπιεστικών καταστάσεων που έπρεπε να ακολουθήσει, και όχι λόγω της βιολογικής της κατωτερότητας. Παρ’ όλα αυτά, η κληρονομικότητα συνδέεται έμμεσα με τις εγκληματικές πράξεις της Φραγκογιαννούς. Η ίδια η Γιαννού ακολούθησε ως παράδειγμα τη κακιά και δύστροπη μάνα της, και έτσι ξύπνησε μέσα η σκοτεινή πλευρά, οδηγώντας την στον φόνο. Επίσης, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η Φραγκογιαννού κληροδότησε στο γιο της το κακοποιό στοιχείο, ο οποίος είναι στη φυλακή.

Η «Φόνισσα» βοήθησε στην έρευνα που διεξήχθη σε συνοικίες του Σικάγο, να διαπιστωθεί πως η εγκληματικότητα βρίσκεται σε μεγαλύτερη έξαρση σε περιοχές που στιγματίζονται από φτώχεια, απουσία κοινωνικού ελέγχου και κυριαρχία αντικοινωνικών αντιλήψεων. Έτσι ,αποδίδουμε σε μεγάλο βαθμό τις πράξεις της Φραγκογιαννούς στη φτώχεια και στην έλλειψη τόσο υλικών όσο και πνευματικών αγαθών.

Το μίσος και η οργή της Φραγκογιαννούς για το γυναικείο φύλο εκδηλώθηκαν με βίαιο τρόπο και στράφηκαν στα μικρά κορίτσια, τα οποία δεν ήθελε να δει να μεγαλώνουν σε ένα σύννεφο κακοτυχίας και μιζέριας. Έτσι, αποφάσισε να προβεί στην μοιραία δολοφονική πράξη για να λυτρώσει όχι μόνο τα κορίτσια αλλά και τις ταλαιπωρημένες μητέρες τους από τις συμφορές που θα ακολουθούσαν. Μέσω μιας νοσηρής λογικής, η ηρωίδα μας παρουσιάζει το φόνο ως μια λύση των προσωπικών και κοινωνικών προβλημάτων, και την εκδίκηση ως μια αποκαλυπτόμενη θεϊκή αλήθεια.  Το μυαλό της Φραγκογιαννούς μπλέκεται σε ένα δίκτυο παράνοιας, για να μας εμφανίσει και να μας παρουσιάσει τελικά μια κοινωνικά διαβρωμένη κοινωνία. Το άγχος, η απογοήτευση, η κατάθλιψη και ο θυμός δημιουργούν αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα, τα οποία εν τέλει οδηγούν στο έγκλημα. Βεβαίως, στηριζόμενοι στην λογική, δεν μπορούμε να αρνηθούμε το γεγονός πως είναι ασυγχώρητο αδίκημα, αφού ο μόνος που μπορεί να συγχωρήσει, δηλαδή το θύμα, δεν βρίσκεται πια στη ζωή. Αντικειμενικά, η Φραγκογιαννού δεν σέβεται και καταπατά το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου στη ζωή. Θα την χαρακτηρίζαμε όμως ως μια διεστραμμένη εγκληματική φύση, ή ως μια γυναίκα που έχει βιώσει την κοινωνική αδικία και απαξίωση, ως μια επαναστάτρια οργισμένη απέναντι στο Θεό?

Κλείνοντας θα λέγαμε ότι στη «Φόνισσα» συνυπάρχουν όλες οι εγκληματολογικές θεωρίες. Ο Παπαδιαμάντης ζωγραφίζει μια ψυχή που αρνείται τον εγκληματικό της χαρακτήρα και ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με τα ανθρωπιστικά κίνητρα. Ο χρόνος που εξελίσσεται το έργο βρίσκεται στο μεταίχμιο μιας κρίσιμης μεταβατικής κοινωνικά περιόδου. Η Φραγκογιαννού διαθέτει μια μάχιμη συνείδηση στην προσπάθειά της να φωτίσει το δρόμο για την κοινωνική άνοδο, έστω και αν το βήμα- το έγκλημα δηλαδή- οδηγεί στην άβυσσο.